پایان نامه اثر پذیری نیر از حافظ در کتاب آتشکده

یکی از شاعران پس از حافظ، حجت الاسلام آقا میرزا محمد تقی متخلص به (نیّر) می باشد، که در این نوشته قصد بر این است که اثر پذیری نیّر از حافظ در کتاب آتشکده را از زیر نظر بگذرانیم. که در مروری گذرا ، معلوم گردیده که نیّر بر خلاف تفاوت موضوع غالب اشعارش (مدیحه و مرثیه ) با اشعار و غزلیات حافظ، و بر خلاف قالبی که در سرایش آتشکده انتخاب کرده و قالب مثنوی را پیش رو نهاده؛ واژه ها و عبارت ها و ترکیبات حافظ را آنچنان استادانه به کار برده است که برای یک بیت از مثنوی نیّر، ابیات شاهد مثال بسیاری از حافظ به ذهن متبادر می گردد که اعجاب انسان را بر می انگیزد! که نیّر چقدر در حافظ ذوب بوده، که این چنین غوّاص وار، دُرّ و مروارید غلطان در یای ادب حافظ را شکار کرده و در دُرج مثنوی و اشعار خویش نهاده است!

بنابراین برای سهولت و رسایی شیوه ی کار، از حوزه های مختلف کتاب آتشکده ی نیّر مثالهایی، به صورت گذرا ارایه می گردد .

درک اشتراکات نیّر و حافظ

برای درک نیّر لاجرم باید اوّل حافظ را درک کنیم! یعنی بدون شناخت تفکّر و دیدگاه و جهان بینی و شخصیّت حافظ نمی توانیم نیّر را بشناسیم. برای این کار، ابتدا لازم است مکتب و ایدئولوژی و جهان بینی حافظ را درک کرده و دیدگاه عرفانی و یا فلسفی اشعارش را بشناسیم و بعد نیّر را با آن بسنجیم.

یعنی اگر بگوییم که: با توجه به اشتراکات اعتقادی و جهان بینی و عرفانی نیّر و حافظ متوجه می شویم که چگونه نیّر از حافظ اثر پذیرفته است؛ قابل قبول نخواهد شد! چون که آیا ما اول حافظ را شناخته ایم؟ و نوع جهان بینی و عرفان حافظ را متوجه شده ایم؟ و آیا نسب به جایگاه علمی و ادبی ایشان شناخت پیدا کرده و معرفی نموده ایم؟

بنابراین برای این کار ما باید اول جهان بینی حافظ را معرفی نماییم، تا جایگاه عرفانی حافظ و عرفانی بودن دیوان حافظ، مشخص و معلوم گردد. که در این راستا از کتاب های جهان بینی توحیدی و تماشاگه راز شهید مطهری بهره می جوئیم. و بعد از آن به بررسی کتاب آتشکده ی نیّر پرداخته و بیت به بیت جلو رفته و اشتراکات و تشابهات و نشانه های اثرپذیری نیّر از حافظ را، با شاهد مثال ذکر می نماییم و برای این کار در ارجاع دهی، نیّر را به صورت صفحه و شماره ی بیت از کتاب آتشکده و حافظ را به صورت شماره ی غزل و شماره ی بیت آن غزل از دیوان حافظ ارجاع می دهیم و برای سهولت در دسترسی، آدرس ارجاع را هم در ذیل هر بیت ثبت می نماییم.

اثرپذیری نیّر از حافظ در کتاب آتشکده

شروع کار با آغاز آتشکده

برای پرداختن به اصل موضوع اثر پذیری نیّر از حافظ در کتاب آتشکده؛ از همان ابیات آغازین مثنوی آتشکده که از صفحه ی 2 کتاب آغاز می گردد، شروع می نماییم که:

نیّر:

چون پدید آرنده ی بالا و پست/آزمایش خواست از قول الست

ناگهان پیک خداوند جلیل/در نفوس افکند صیت الرّحیل

گفت کای مرغان بستان الست/هین فرود آیید از بالا و پست

از بیابان تجّرد خم زنید/خیمه در آب و گل آدم زنید

(آتشکده-ص 2 بیت های 7،10،11،12)

که به خلقت آدم و آفرینش انسان و به خیمه در آب و گل آدم زدن توسط نفوس اشاره می کند و حافظ هم همین معانی را به زبان و بیانی دیگر و در قالب غزل سروده که:

دوش دیدم که ملایک در میخانه زدند/گل آدم بسرشتند و به پیمانه زدند

ساکنان حرم ستر عفاف ملکوت/با من راه نشین باده ی مستانه زدند

(دیوان حافظ، غزل 174 بیت 2و 1)

*********

نیّر:

کشت زار است این حضیض خاک و آب/دانه ی فعل این نفوس مستطاب

تا به دیواری نتابد آفتاب/پرتو او کس نبیند جز بخواب

پس نفوس از زیر و بالا پر گشود/جمله در چاه طبیعت شد فرود

(آتشکده-ص 3 بیت های 6، 5، 1):

که حافظ نیز این معانی را در الفاظ و عبارات زیبای غزل، در بیت های ذیل بعد از مطلع:

فاش می گویم و از گفته ی خود دلشادم/ بنده ی عشقم و از هر دو جهان آزادم

سروده که:

طایر گلشن قدسم چه دهم شرح فراق/ که در این دامگه حادثه چون افتادم

من ملک بودم و فردوس برین جایم بود/ آدم آورد در این دیر خراب آبادم

(دیوان حافظ، غزل 430 بیت های 3، 2، 1)

که فرود آمدن انسان از عالم بالا به این عالم خاکی و از عالم اولوهیت به این عالم مادی را یادآوری می نماید.

و یا نیّر سروده که:

هر که در این ره فنا فی اللَّه نشد/ بر سریر جرم بخشی شه نشد

(آتشکده-ص 4 بیت4 )

حافظ هم فرموده:

مقام عیش میسر نمی شود بی رنج/ بلی به حکم بلا بسته اند عهد الست

(دیوان ، غزل 45 بیت 5)

و یا در همین راستا، حافظ در غزلیاتی دیگر سروده که:

عاشق سوخته دل تا به بیابان فنا/ نرود در حرم دل نشود خاص الخاص

به هواداری آن شمع چو پروانه ز شوق/ تا نسوزی نشوی از خطر عشق خلاص

(غزل 353 بیت های 3 و2)

من شکسته ی بد حال، زندگی یابم/ در آن زمان که به تیغ غمت شوم مقتول

(غزل 371 بیت 4)

که نتیجه ی گفته ی هر دو بزرگوار و لازمه ی ارزشمندی عاشق، سوختن و فنا شدن در راه عشق و معشوق می باشد!

*********

نیّر: باز زن بر خیمه آتش ای سلیل/ می بکن آتش گلستان بر خلیل

(آتشکده-ص 4 بیت13)

و:

گفت من بودم که با امر جلیل/ کردم آتش را گلستان بر خلیل

(آتشکده-ص48 بیت 14)

که حافظ هم در موارد متعدد از این آرایه ی تلمیح قرآنی استفاده کرده است ولی از موارد پر اهمیت، یکی هم این است که نیّر، در این مورد هم دقیقاً از کلمات و واژه ها و حال و هوای حاکم بر اشعار حافظ بهره جسته و اثرپذیری خویش از حافظ را مشهود نموده است.

فهرست مطالب

فصل اول: کلیات

چکیده

مقدمه

نمونه ی مقابله ی مثنوی آتشکده با حافظ

نمونه ی مقابله غزلیات

فصل اول :کلیات

درک اشتراکات نیّر و حافظ

جهان بینی در یک نگاه اجمالی

معیارخوبی جهان بینی

جهان بینی اسلامی

جهان بینی حافظ

عرفان حافظ

شناخت حافظ

شناخت حافظ از نظر تاریخ

منبع دوم شناخت حافظ

کلید شناخت حافظ

تناسب نیّر و حافظ

فصل دوم: زندگی و آثار نیّر

زندگی نامه ی نیّر

تألیفات نیّر

موضوعات کتاب آتشکده ی نیّر

آغاز و انجام آتشکده

ملحقات آتشکده

لآلی منظومه ی نیّر (الحاق آتشکده)

اثر دوم مضبوط در آتشکده (الحاق آتشکده)

فصل سوم: نگاهی گذرا به زیبایی های ادبی آثار مورد نظر نیّر

نظری کوتاه به زیبایی های ادبی آتشکده

نگاهی گذرا به زیبایی های ادبی ترکیب بند نیّر

سخنی با خوانندگان

شیوه ی کار با مقابله ی غزلی از نیّر با اشعار حافظ (در راستای تأثّر نیّر از حافظ)

فصل چهارم: اثرپذیری نیّر از حافظ در کتاب آتشکده

شروع کار با آغاز آتشکده

اثرپذیری نیّر از حافظ در لآلی منظومه

اثرپذیری نیر از حافظ در غزلیات

سخن آخر و نتیجه گیری

فهرست منابع و مآخذ